Алтын 585 сынамасы: құрамы, қасиеттері мен қолданылуы

Алтынның 585 сынамасы – бұл құрамында 58,5 % таза алтын бар легирленген қорытпа. Қалған 41,5 % – қоспа (лигатура), негізінен мыс пен күміс (кейде палладий, никель, мырыш, кобальт сияқты металлдардың қоспалары). Таза алтын өте жұмсақ болып келеді, сондықтан зергерлік бұйым жасау үшін оған беріктік беру мақсатында басқа металдар қосылады. Қазақстанда (қазақ тілінде «сынaма» деп те атайды) және ТМД елдерінде 585 сынама – «алтын қалыбы» – ювелирлық бұйымдарда жиі қолданылатын стандарт.

585 сынама құрамын ГОСТ 6835–80 бойынша былай сипаттайды: таза алтын 58,5–59 % (алдымен 58,5 %), қалғаны – күміс пен мыс. Мысалға, стандартты легир материалдар құрамында 7,5–8,5 % Ag және 32,5–34 % Cu (80 маркасы), немесе 19,5–20,5 % Ag және 20,5–22 % Cu (200 маркасы), не 29,5–30,5 % Ag және 10,5–12 % Cu (300 маркасы) болады. Легир құрамында аз мөлшерде Pb, Fe, Sb, Bi сияқты қоспалар болуы мүмкін, бірақ олардың жиынтық мөлшері 0,16 %-дан аспауы тиіс.

Легир құрамындағы металдар және түсі

• Мыс (Cu): алтын легиріне қызғылт-сары, қызыл реңк береді, металл қаттылығын арттырады. КМШ-дағы «қызыл алтынның» қызғылт тон себебі – мыс құрамының көптігінде.

• Күміс (Ag): түсін ашық сары түске айналдырады. Күмістің көп мөлшері мен аздап қоспаланған мыс алтынды лимон сары реңкке жеткізеді.

• Никель, мырыш (Zn): ақ алтын алу үшін қолданылады. Олар легирді қатты етіп, сұрғылт-ақ түске бояйды.

• Палладий, платина, родий: ақ алтын дайындалғанда қосылады. Осы металлдардың арқасында сплав өте ашық, аққұрт түсті болады және беріктігі артады.

585 сынамалы алтын жұмсақтық пен беріктік арасында теңгерімді ұстайды: ол өңдеуге икемді, бірақ жуық ұқсас 750 (75 % Au) немесе 999 (99,9 % Au) сынамадан қаттылығы жоғары. 58,5 % алтынға сәйкес тығыздығы ~19,3 г/см³. Пайдалану температурасы бойынша, бұл қорытпа шамамен 940 °C-та балқып, қайта өңдеуге ыңғайлы. Күнделікті киюге ыңғайлы: 585 сынамалы бұйымдар тозуға және сызатқа төзімді, тез сөгілмейді (мысалы, үй тазалығында сауна-саудамен айналысуға шыдайды).

Тарихы және таралуы

Кеңес Одағы кезінде 58,5 % алтын мүлде пайдаланылмайтын: ресми стандарттарында 375, 500, 583, 750, 875, 916, 958, 999 сынамалар ғана болды. 1980-ші жылдардың соңында арнайы рұқсатпен ғана бірнеше партия 585 сынамамен шығарылды. Кеңес заманынан қалған 583 сынаманың орнына қазіргі Қазтұғанау (кейбір халықтарда – «шарас») стандарты енгізілгеннен кейін 585 сынама РФ мен Казақстанда кең тарады. Қазір ТМД-ның көп елінде 585 сынама – күнделікті ювелирлік бұйымдардың негізгі сынамасы, бұл оның «баға/сапа» теңгерімі жағынан оңтайлылығын көрсетеді.

Халықаралық деңгейде 585 сынама («14 карат») да танымал. Әсіресе АҚШ пен Еуропада ақ алтынның 14 каратты сорттары кең таралған. Қазақстан ЕАЭО мүшесі ретінде бұл сынаманы қабылдайды: ЕАЭО-да 2021 жылы клеймелерді өзара танысу туралы келісімге қол қойылды. Қазіргі кезде елімізге ЕАЭО елдерінен әкелінген зергерлік бұйымдарды Қазақстан заңына сәйкес қайтадан экспертиза жасап, клеймелеу талап етіледі. 2023 жылы Қазақстан мен Швейцария алтын бұйымдарын клеймелеп таныстыру туралы келісімге қол қойды, яғни швейцарияда клеймеленген алтын біздің елде қосымша клеймесіз өтеді.

585 сынаманың артықшылығы мен кемшілігі

Артықшылықтары:

• Берік және износқа төзімді: мыс құрамының көптігі себебінен 585 сынама 750 сынамадан қатты, ұзақ киіледі. Күнделікті киюге жарайтын, сыныққа, сызатқа тұрақты металл.

• Тиімді баға: 585 сынама – 75 % (18 карат) және 999 сынамадан арзанырақ. Алтын мен бакор «алтын» көрінісін береді, бірақ шикізат шығыны төмен.

• Түсі мен өңі әртүрлі: жылы сары, қызғылт-сары («қызыл алтын») немесе ақ алтын түстеріне қолайлы. Лигатуралардың өзгеруі арқылы түрлі реңкті бұйым жасауға болады.

Кемшіліктері: нақты «ауыр» кемшіліктері жоқ. Қалған кемшіліктер – кез келген алтын бұйымға тән: механикалық тозу (кішігірім сызаттар пайда болуы), кейде күңгірттенуі. Қызыл алтын кейде жоғары сульфидтерге байланысты тез қоюланады, бірақ оны жеңіл тазалау мүмкіндігі бар. Лигатурада никель болуы мүмкін, оған аллергия туғызуы ықтимал, бірақ өндірушілер көбіне никельсіз дәнекерлемелер қолданады. Жалпы айтқанда, 585 сынамалы алтын қасиеттері жағынан басқа ювелирлік сынамалардың орташа нүктесінде тұр: қаттылығы 750-ға қарағанда жоғары, 375-тен бастап қымбаттау, бірақ инвестициялық 999-ға қарағанда жұмсақ әрі арзанырақ.

Маркіровка және мөрлеу ерекшеліктері

Қазақстанда алтын бұйымдарды тексермесіз сату заңмен тыйым салынған: барлық алтын бұйымдар міндетті түрде құзырлы мекемеде сынамадан өтіп, мемлекеттік мөр қойылуы керек. Ұлттық мөр – таудай қар барысының (барс) бейнесі мен мөрлеу орталығының коды. Бұйымда міндетті түрде өндірушінің белгісі («имянник») да болуы қажет. Егер бұйымда барстың бейнесі немесе өндіруші таңбасы болмаса, заң бұзылған болып есептеледі. Қазақстандан импортталатын ЕАЭО өнімін, қазіргі кезде қайта сынап, Қазақстан мөрін тағы басады (келісім толық күшіне енгенше). 2023 жылдан бастап швейцариялық алтын бұйымдары Казақстанда қайта мөрленбейді, олар бірден мойындалады.

Ресейде клеймо әйел адам профилі және цифрлар түрінде қойылады («профильдің суреті мен сынама саны»). Мысалы, «женщина+585» бейнесімен таныс. Қазақстанда да бұрын кеңес заманында Мұхтар Еңсейітқызы сияқтылардың бейнесі қолданылған. Ал қазіргі ресми белгі – барс басы. Осындай айырмашылықтарды ескеру керек: Ресейден, Беларусь пен Армениядан келген бұйымда «красавица» бейнесі бар болса, Қазақстанда оған қосымша ұлттық клеймо (барс) талап етілуі мүмкін.

Мөрді әдетте бұйымның ішкі жағында, ілмек немесе ілмекте қояды:

• Сырға: ілмек (штрифт) немесе сілекей (швенза) бойында.

• Кольцо: саусаққа тиеп тұратын ішкі жағына.

• Алқа, салпыншақ: ілмекті шынжыр (ілгіш) жағында.

• Алтын тізбек, білезік: құлпы мен жасыл тізбектің жалғасында.

Ақылы өнім маркаларын (Cartier, Bulgari және т.б.) ерекше, бұйымды бүлдірмейтін әдістермен мөрлейді, бірақ жалпы қағидат – мөрдің көрініп тұруы. Қолөнер бұйымдарға қатысты жалпы тәртіп: қарсы металл қолданылуы мүмкін, сондықтан бар клеймді алмастырып қоюы ықтимал. Әрқашан бұйымның дәл ортасынан клеймнің бар-жоғын тексеріңіз.

Қолданылу аймағы

585 сынама алтын – ең көп қолданылатын қорытпа. Оны зергерлік өндірісте мынадай бұйым түрлерінде кездестіреміз:

• Ұнғандардың сақиналары мен жүзіктері: 585 алтыннан жасалған сақиналар төзімді және модаға сай келеді. Күнделікті киюге жарамды, ғибадатханаларда берік сақталады.

• Сырға, алқа, әшекейлер, білезіктер: көтерме және бөлшек сауда үшін кең тараған. Шынайы алтын көрініс беруімен бірге қолжетімді бағамен сатылады.

• Сағат корпустары, сағат тізбегі, галстук қыстырғыштары: стильді аксессуарлардың кейбір түрлері 585 сынамадан өндіріледі (көбіне 18K немесе 24K қолданылса да).

• Кеңседегі тіс салпыншақтары, культтік бұйымдар: кейбір ыдыс-аяқ немесе коргон тиындары, тіс қалпына келтіру жұмыстарына да осы 585 алтынды пайдаланады.

585 сынама – күнделікті зергерлік бұйымдарға арналған «стандартты» алтын. Оны қайда жүрсе де қайта сатады: ломбарлар, алтын қабылдау орындары оны сараптамасіз қабылдайды (ал басқа пробаларға қарағанда жиі тексеруі талап етіледі). Жылжымайтын алтын қорын (инвесторлардың алтын қорлары) қарастырғанда 585 сынаманың сұранысы төменде, бірақ зергерлік нарығында сұраныс жоғары.

Ликвидтік және қайта сату

585 сынамалы алтын бөгде-нарықта сұранысқа ие. Ірі ломбарлар мен скупщиктер 58,5 % алтынды қуана қабылдайды: ол көптеген клиенттерге «екінші ақша қажеттілігі» кезінде тез пайда көзі болып табылады. Мысалы, «Деньги Маркет» ломбарды желісі өз сайтында 585 сынаманы «пайдалы бағамен» сатып алу қызметін ұсынады және онлайн-калькулятор арқылы күнделікті бағасын көрсетеді. Сатып алу кезінде алтынның мөлшерінен бөлек бұйымның түрі, клеймоның болуы, бренд, қосымша құнды элементтері (асылы тастар) ескеріледі.

1 грамм 585 сынама үшін есептелетін баға шамамен (спотовая цена золота × 0,585) тенге мөлшерінде болады. Өзгерістер ай сайын, тәуліктен тәулікке ұлттық валюта бағамына және алтын қымбаттауына байланысты. Халықтың биржалық емес нарығында алтынның тазалығы (сынaма) тексеріліп, қиял құны ұстап алынғаннан кейін ғана осы деңгейде қабылданады. Оған қоса, Қазақстан Ұлттық Банкі 1 грамм алтын бағасын күнде жариялайды – мысалы, суыру барысында оны 58,5 % құрайтын бөлігі ретінде есептеу қажет.

Ломбард пен скупка желілерінде 585 сынама тез өтеді: оны қажет ететін клиенттер таптырмайды. Өйткені бұл сынамалы алтын көпшілікке қолжетімді өнім (16-18 жастағы қыздарда да бар, ересектерде де). Сол себепті қайта сатқан кезде арнайы сұраныс аз, өйткені нарықта мұндай бұйым көп. Әдетте бұйымның салмағынан төмен емес бағамен қайта сатып алады, кейде сатушыға үстемақы төлейді (мысалы, кепілге қойғанда).

Күтім және сақтау

585 сынама алтыннан жасалған бұйымдардың қызмет мерзімі дұрыс күтімге байланысты. Оған сақтау мен тазалау жөніндегі қарапайым ережелерді сақтау керек:

• Химиялық заттарды шектеңіз: алтын бұйымды үй шаруасындағы химия (науқас сілтілер, хлор, сабындар) жақын уақытқа ұзақ болса кию зиян. Сол сұйықтықтар металдың беткі қабатында дақтар пайда етуі мүмкін.

• Спорт пен механикалық контакт: ауыр салмақ көтергенде, құрылыс, үй шаруашылығы кезінде алтын заттарды алу ұсынылады. Бокс, күрес кезінде сақина немесе білезік сынып қалуы ықтимал.

• Тазалау: жылы суға сәл сұйық сабын ерітіндісінде жеңіл жуынған соң жұмсақ щётка немесе мата арқылы сүртіңіз. Бетінде кір қалып қойған жағдайда (мысалы, қоректену кезінде тағам қалдығы) күміс және мыс қоспасының ерекшелігімен кір тез жиналуы мүмкін; оны жылы сумен қалдықсыз жуып, құрғатып алу қажет. Абразивті пасталар, мыс тазартқыштары қолданбаңыз.

• Сақтау: зергерлік қорапшаны немесе маталық шаш ыдысты таңдаңыз. Алмұртша (молниясы жоқ), түймелі қораптар да жарайды. Әр бұйымды бір-біріне тимейтіндей бөлек салған жөн. Болмаса, сызаттанудың алдын алу үшін «анық бөлінеді» (мысалы, сырғалар шеге түсіп, сақиналар соқтығады).

• Периодтық тексеріс: жылына бір рет кәсіби ювелирге барып, асыл тастар қондырған бұйымдарға жалпы тексеріс пен полировка жасатып тұруды ұмытпаңыз. Бұл алтын күңгірттенгеннің бәрін кетіріп, сапалы теріске арналған жылтыр қайтарады.

Осы ережелерді сақтау 585 сынамалы алтын бұйымды бұзылудан қорғап, бастапқы қалпында сақтауға көмектеседі.

375, 585, 750 және 999 сынамаларды салыстыру (кесте)

Қорытынды

585 сынама – сенімді әрі практикалық алтын. Бұл сынамадан жасалған бұйымдар көптеген тұтынушыларға үйлеседі: бағасы ұтымды, беріктігі жақсы, классикалық «алтын» түсі бар. Егер алтын жүзігіңізді күн сайын шешпей киіп жүрсеңіз, 58,5 % алтын тамаша таңдау болады. Пайдалануда үлкен кемшілік болмауы үшін клеймо мен аттас (именник) тексеріңіз, тексерілген дүкеннен сатып алыңыз. Қатты химиялық әсерден, спорттан сақтанып, ұқыпты сақтық шараларын алып отырсаңыз, сіздің 585 сынамалы алтын бұйымыңыз ұзақ жылдар бойы әдемі көрінісін сақтай береді.

Артықшылығы: қаттылығы жоғары, бағасы салыстырмалы түрде қолжетімді, түрлі реңктерге бейімделеді. Кемшілігі: дұрыс күтім болмаса жеңіл сызатпен немесе сүртіп кеткенмен астары көбіреді; сирек жағдайда никельге аллергия тудыруы мүмкін. Дегенмен, көп өндіруші никельсіз лигатуралар пайдаланады, сондықтан аллергия ықтималдығы төмен. Барлық қырынан қарай отырып, 585 сынама – сенімді таңдау, ол күнделікті алтын бұйымдардың сұранысын толық қанағаттандырады.

Әдебиеттер: ресми стандарттар мен норматив (ГОСТ 6835–80)monetnik.ru, ювелирлік басылымдар мен брендтік мақалаларnota-gold.runota-gold.rubee-gold.com, сондай-ақ ҚР Үкіметінің, Мининдустрия мәліметтеріinform.kzinform.kz.