Цифрлық теңге – Қазақстанның CBDC жобасы және ұлттық валютаның болашағы

Цифрландыру ақшаны да қамти бастады: цифрлық теңге – бұл Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі шығарған жаңа цифрлық валюта, оны кейде «болашақтың теңгесі» деп те атайды. Бұл орталық банктің цифрлық валютасы (CBDC Қазақстан) қолма-қол және қолма-қолсыз теңгені толықтырып, төлемдерді ыңғайлырақ, қауіпсіз және ашық етеді. Осы шолуда біз цифрлық теңге деген не, ол қалай жұмыс істейді, реттеу негіздері мен құқықтық мәртебесі, криптовалюталардан айырмашылығы, қолдану салалары, экономикаға әсері, басқа елдердің CBDC-лерімен салыстыру және жобаның болашағы туралы талқылаймыз.

Үздік ұсыныстар (Топ-3)

Credi KZ микронесиелері

Жаңа клиенттерге — 0,01%

Сомасы: 10 000 - 300 000 тг.

Тендер: 0,01%

Мерзімі: 3-тен 180 күнге дейін

Жасы: 18 жастан бастап

Онлайн ақша алу i

NeoCredit микронесиесі

Бірінші және қайталама кредитке алғашқы 7 күн әрдайым 0% мөлшерлеме

Сомасы: 20 000 - 176 000 тг.

Тендер: 0,01% - 0.3%

Мерзімі: 10 - 20 күнге дейін

Жасы: 21 жастан бастап

Онлайн ақша алу i

Жаңа SelfieCredit микрокредиті

ЖАҢА! Қабылдану ықтималдығы жоғары. Қарастыруды ұсынамыз!

Сомасы: 20 000 - 165 000 тг.

Тендер: 0,01%

Мерзімі: до 30 дней

Жасы: 19 жастан бастап

Онлайн ақша алу i

Цифрлық теңге дегеніміз не және ол не үшін қажет?

Цифрлық теңге (ЦТ) – бұл Қазақстан Республикасының ұлттық валютасының үшінші түрі: қолма-қол ақша, қолма-қолсыз және цифрлық нұсқасы. ЦТ-ні Ұлттық банк шығарады және ол кәдімгі теңгемен 1:1 қатынасында теңестірілген: яғни 1 цифрлық теңге = 1 қағаз немесе банктегі теңге. Айырмашылығы – тек нысанында: цифрлық теңге тек электронды токен түрінде бар және ол пайдаланушының арнайы цифрлық әмиянында сақталады. Осылайша, үш нысан да – қолма-қол, қолма-қолсыз және цифрлық теңге – қатар айналымда болып, бірін-бірі толықтырады.

Цифрлық теңгенің басты мақсаты – қаржы жүйесін жаңғырту. Ұлттық банк бұл жобаны 2021 жылы бастады және халықаралық тәжірибені зерттей отырып, цифрлық теңгені қаржы секторын жүйелі түрде реформалау құралы ретінде қарастырады. Жаңа валюта төлем қызметтерінің қолжетімділігін арттырып (әсіресе шалғай аймақтарда), бюджеттік шығындардың ашықтығын күшейтеді және қоғамның қаржы институттарына сенімін нығайтады. Мысалы, ЦТ көмегімен ақшаны “бояуға” болады — яғни белгілі бір мақсатқа ғана жұмсауға мүмкіндік беретін таңба қою. 2023–2024 жылдардағы пилоттық жобаларда бұл мүмкіндік сыналып көрді: цифрлық теңге жол салу мен ауыл шаруашылығын қолдауға бағытталған, және бұл қаражаттың мақсатсыз жұмсалуын болдырмады. Осылайша, цифрлық теңге – қаржылық ашықтық пен сыбайлас жемқорлыққа қарсы тиімді құрал және ел экономикасына жаңа инновациялық мүмкіндіктер әкелетін жоба.

Цифрлық теңге қалай жұмыс істейді: технология, эмиссия және инфрақұрылым

Технология мен платформа. Цифрлық теңге блокчейн негізіндегі таралған тізілім технологиясы арқылы жасалған. Жүйе екі деңгейлі: Ұлттық банк цифрлық валютаны шығарып, бақылайды, ал екінші деңгейлі банктер мен қаржы ұйымдары пайдаланушыларға қызмет көрсетеді. Әрбір цифрлық теңге бірегей кодқа ие токен болып табылады және ол Ұлттық банктің жеке блокчейн тізілімінде тіркеледі. Эмиссия орталықтандырылған – тек Ұлттық банк шығарады. Әрбір ЦТ мемлекеттік резервтермен қамтамасыз етілген және оның бағамы тұрақты, 1 теңгеге тең.

Сақтау және қолжетімділік. Цифрлық теңге цифрлық әмиянда сақталады – бұл пайдаланушының банктегі арнайы шоты. Банктер өздерінің мобильді қосымшаларына және интернет-банкинг жүйелеріне ЦТ инфрақұрылымын біріктіреді. Пайдаланушыға ЦТ-ны пайдалану үшін тек банкте шот және сәйкестендіру қажет. Арнайы мобильді қосымша қажет емес – барлық операциялар банк қосымшасы арқылы жүргізіледі. Болашақта ЦТ Apple Pay және Samsung Pay жүйелерімен біріктіріліп, әлем бойынша төлем жасау мүмкіндігі де бар.

Офлайн-төлемдер. Цифрлық теңгенің маңызды артықшылығы – интернетсіз төлем жасау. Байланыс болмаған жағдайда пайдаланушы алдын ала белгілі бір соманы телефонға (немесе NFC құрылғысына) жүктеп алып, оны басқа құрылғылармен тікелей бөлісе алады. Байланыс қалпына келген соң транзакциялар автоматты түрде синхрондалады. Бұл мүмкіндік интернеті әлсіз аймақтар үшін өте маңызды.

Бағдарламаланатын ақша. Цифрлық теңге платформасы смарт-келісімшарттарды қолдайды. Бұл дегеніміз, ақша белгілі бір шарттармен “бағдарламалануы” мүмкін. Мысалы, ЦТ белгілі мақсатқа арналып шығарылса, оны басқа нәрсеге жұмсауға болмайды (“жол құрылысына”, “әлеуметтік төлемге” деген сияқты). Сонымен қатар, “ұстап тұру” функциясы бар: ақша келісімшарттағы шарт орындалғаннан кейін ғана алушыға түседі (мысалы, тауар жеткізілген соң). Бұл бизнес арасындағы есеп айырысуды қауіпсіз етеді және мемлекеттік қаржыны мақсатты пайдалануға мүмкіндік береді.

Цифрлық теңгенің құқықтық және реттеушілік негізі

Эмитент және мәртебе. Цифрлық теңгені Қазақстан Ұлттық банкі шығарады және ол заң жүзінде ұлттық валютаның жаңа нысаны ретінде бекітіледі. 2025 жылы қаралған “Банктер және банк қызметі туралы” заң жобасына сәйкес, цифрлық теңге ұлттық валютаның толыққанды түрі болып саналады және төлем құралы ретінде бүкіл ел аумағында қабылданады. Бұл оны қолма-қол және қолма-қолсыз теңгелермен тең құқыққа қояды.

Банктермен өзара іс-қимыл. Пайдаланушыларға қызметті екінші деңгейлі банктер көрсетеді. Олар цифрлық әмиян ашады, сәйкестендіруді (KYC) жүргізеді және төлем жүйесін қолдайды. Яғни азаматтар үшін бұл кәдімгі банктік қызмет сияқты, тек артында Ұлттық банк жүйесі жұмыс істейді. 2025 жылы Halyk Bank, Нұрбанк, Еуразиялық банк және басқа да ірі қаржы институттары пилоттық режимде қосылды.

Цифрлық активтерді реттеу. Қазақстан стейблкоиндер мен басқа да цифрлық қаржы құралдарын заңды түрде реттеуді енгізіп жатыр. Барлық цифрлық активтер тек лицензияланған операторлар арқылы айналымға шығарылады және Ұлттық банк бақылауында болады.

Цифрлық теңге басқа ақша түрлерін алмастырмайды. Оны пайдалану – ерікті. Азаматтар мен бизнес өздері шешеді: қолма-қол, банктік немесе цифрлық форматты қолдану.

Цифрлық теңге мен криптовалюта, электрондық ақша айырмашылығы

Бір қарағанда цифрлық теңге криптовалютаға немесе электрондық ақшаға ұқсайды, бірақ маңызды айырмашылықтары бар:

• Ресми мәртебе мен қамтамасыз етілуі. Цифрлық теңге – мемлекет шығарған ресми ақша, ол 100% Ұлттық банк резервтерімен қамтамасыз етілген. Криптовалюталар ресми мәртебеге ие емес және олардың бағасы нарықтағы сұранысқа ғана тәуелді.

• Бақылау мен жауапкершілік. Цифрлық теңгенің эмитенті – тек Ұлттық банк. Ал криптовалюталарда орталық орган жоқ.

• Технология және құпиялылық. ЦТ – жеке (жабық) блокчейнде жұмыс істейді, транзакциялар реттеушіге көрінеді. Криптовалюталарда деректер ашық, бірақ иесі аноним болуы мүмкін.

• Офлайн мүмкіндігі. ЦТ интернетсіз жұмыс істей алады, ал криптовалюталар мен банктік жүйелерге байланыс қажет.

• Пайыз есептелмейді. Цифрлық теңге жинақ құралы емес, тек төлем құралы. Бұл банктік депозиттермен бәсекелестік туғызбау үшін жасалған шешім.

Қорытындылай келе, цифрлық теңге – дәстүрлі ақшаның сенімділігі мен цифрлық технологиялардың ыңғайлылығын біріктіретін жаңа форма. Kaspi Pay, Apple Pay сияқты сервистер ЦТ үшін интерфейс бола алады, бірақ олардың артында тікелей Ұлттық банк жазбалары тұрады. Бұл – Қазақстандағы ақша айналымының жаңа деңгейі.

Цифрлық теңгені практикалық қолдану: қалай пайдалану керек

Азаматтар үшін. Цифрлық теңге күнделікті төлемдерге арналған ыңғайлы валюта ретінде жобаланған. Оны пайдалану кәдімгі банк картасы немесе мобильді қосымша арқылы төлем жасағандай жеңіл болады. Ресми іске қосылғаннан кейін кез келген азамат өз банкi арқылы цифрлық әмиян ашып, ЦТ-ға мобильді банкингтен тікелей қол жеткізе алады. Қосымша арнайы бағдарлама немесе құрылғы қажет емес – цифрлық теңге қолданыстағы онлайн-банкинг пен төлем сервистеріне кіріктіріледі.

Цифрлық теңгемен төлемді интернет-дүкендерде, QR-код арқылы, банк қосымшасы арқылы немесе цифрлық шотқа байланыстырылған пластик картамен жасауға болады. Дүкен үшін ЦТ арқылы төлем жасау әдеттегі қолма-қолсыз операциядан еш айырмашылығы жоқ: қаражат тек басқа инфрақұрылым арқылы сіздің цифрлық әмияныңыздан есептен шығарылады.

Офлайн-функцияның арқасында цифрлық төлемді интернеті жоқ жерде де жасауға болады – мысалы, ауылдық жерде, егер сатушы мен сатып алушыда NFC қолдайтын смартфон болса. Цифрлық теңгені қолма-қолсыз және қолма-қол ақшаға ауыстыру жылдам жүзеге асады: мобильді қосымшада қаражатты кәдімгі шоттан цифрлық шотқа (және кері) комиссиясыз аударуға болады. Қажет болса, цифрлық теңгені банкте немесе банкомат арқылы қолма-қол ақшаға айналдыруға болады.

Осылайша, қарапайым азамат цифрлық теңгені қазір қолданып жүрген барлық салаларда пайдалана алады: жол ақысын төлеу, коммуналдық қызметтер, онлайн-сатып алулар, дүкендер, сервисер, ақша аударымдары. Артықшылығы – жылдамдық (дерлік лезде), қауіпсіздік және кейбір жағдайларда офлайн-төлем мүмкіндігі.

Бизнес үшін. Бастапқы кезеңде цифрлық теңге ең алдымен мемлекеттік және квазимемлекеттік төлемдерде, мақсатты қаржыландыру мен есептілік маңызды болатын салаларда кеңінен қолданылады. Пилоттық жобаларда экспорттаушылар цифрлық теңгедегі «белгіленген ҚҚС»-ты пайдаланып, серіктестермен және бюджетпен есеп айырысты, бұл ҚҚС қайтару мерзімін бірнеше айдан 5–15 күнге дейін қысқартуға мүмкіндік берді.

ЦТ бизнеске B2B-төлемдерді жеделдету және шарттық қарым-қатынастарды автоматтандыру мүмкіндігін береді. Мысалы, «Қауіпсіз мәміле» сценарийі шеңберінде төлем қаражаты шарт орындалғанға дейін алушы шотында блокталады. Бұл алдын ала төлем жасағанда тауар жеткізілмей қалу немесе қызмет көрсетілмеу тәуекелін азайтады. Цифрлық теңге арқылы:

• мемлекеттік органдармен есеп айырысу (субсидиялар, тендерлер, мемлекеттік сатып алулар);

• салық төлеу және ҚҚС қайтару;

• жеткізушілермен өзара есеп айырысуды “ақылды” шарттар арқылы жүргізу

оңай әрі ашық болады. Барлық төлем қозғалысын бақылау мүмкіндігі сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін төмендетеді және бизнес үшін ережелерді түсініктірек етеді.

Мемлекеттік сатып алуларды кезең-кезеңімен цифрлық теңгеге көшіру жоспарланып отыр, ал бюджет қаражатын алатын компаниялар қаржыландыруды бірден ЦТ түрінде алып, қажет болғанда оны онлайн режимде тез арада классикалық теңгеге ауыстыра алады. Банктер үшін де артықшылықтар бар: инкассация шығындарының азаюы, қолма-қол ақшамен жұмыс көлемінің қысқаруы, операциялық процестердің оңтайлануы.

Қолдану мысалдары. 2024 жылы цифрлық теңге бірқатар пилоттық жобаларда пайдаланылды:

• Әлеуметтік бағыт: фермерлерге ЦТ форматында жеңілдетілген несиелер берілуі, қаражатты тек мал сатып алуға жұмсау шартымен. Бұл мақсатты пайдалануды қамтамасыз етіп, жалған өтінімдер ықтималдығын азайтты.

• Инфрақұрылым: жол жөндеу бойынша мердігерлерге цифрлық теңгемен төлем жүргізу арқылы шығындардың ашықтығы қамтамасыз етілді.

• «Цифрлық ҚҚС» пилоты: компаниялар салықты цифрлық теңгемен төлеп, барлық транзакция туралы ақпарат автоматты түрде салық органдарына жіберілді, нәтижесінде қосымша тексерулерсіз жедел қайтару мүмкін болды.

Бұл мысалдар цифрлық теңгенің экономиканың жеке сегменттерін нысаналы түрде жақсарта алатынын көрсетеді. Болашақта:

• азаматтар жәрдемақы мен зейнетақыны бірден цифрлық теңгемен ала алады;

• қаражат делдалсыз, жылдам және дәл алушыларға түседі;

• шекарааралық аударымдар да арзан әрі жылдам болуы мүмкін, егер әр елдің цифрлық валюталарының платформалары өзара үйлесімді жұмыс істей бастаса.

Осылайша, цифрлық теңге есеп айырысуды барлық тарап үшін қарапайым, қауіпсіз және тиімді етуді мақсат етеді: азаматтар үшін – ыңғайлы құрал, бизнес үшін – сенімді және мөлдір инфрақұрылым, мемлекет үшін – жобалар мен әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландырудың ашық жүйесі.

Экономика мен финтехке әсері: артықшылықтар мен тәуекелдер

Ұлттық цифрлық валютаны енгізу – қаржы жүйесіне елеулі әсер ететін стратегиялық қадам. Цифрлық теңгенің Қазақстан экономикасына ықтимал артықшылықтары мен қаупін қарастырайық.

Артықшылықтары

1. Мемлекеттік шығындардың ашықтығы.
Цифрлық теңге әрбір теңгенің қозғалысын қазынашылықтан түпкі бенефициарға дейін бақылауға мүмкіндік береді. Ақшаны “бояу” және блокчейн арқылы бақылау:

• мақсатсыз жұмсауды қиындатады;

• “сұр” схемалар мен кері қайтарым тәуекелін азайтады;

• қаржы бақылау органдарының жұмысын тиімді етеді;

• қоғамның мемлекеттік шығындарға деген сенімін арттырады.

2. Бюджеттің мақсатты және тиімді пайдаланылуы.
Бағдарламаланатын ЦТ көмегімен:

• әлеуметтік төлемдер тек нақты алушыларға және тек рұқсат етілген тауарлар мен қызметтерге жұмсалады;

• субсидиялар мен инфрақұрылымға бөлінген қаражат басқа мақсаттарға бұрылмайды.

Бұл шектеулі ресурстар жағдайында әр теңгенің тиімділігін арттырады.

3. Қаржылық қолжетімділік және инклюзия.
Офлайн-төлемдер мен қарапайым цифрлық интерфейстердің арқасында:

• шалғай ауылдардағы азаматтар да цифрлық төлемдерді пайдалана алады;

• зейнетақы, жәрдемақы, жалақы сияқты төлемдер делдалсыз жылдам түседі;

• жалпы алғанда, халықтың қаржы инфрақұрылымына қосылу деңгейі өседі.

4. Финтех үшін жаңа мүмкіндіктер және бәсекелестік.
ЦТ платформасы:

• смарт-келісімшарттарға негізделген жаңа өнімдер (эскроу-шоттар, автоматты төлемдер, “ақылды” сақтандыру төлемдері, факторинг, лизинг модельдері) жасауға;

• банктер мен финтех-компаниялар арасындағы бәсекені күшейтуге;

• клиенттер үшін сервистерді ыңғайлы әрі арзан етуге

жол ашады. Бұл бүкіл қаржы нарығының инновациялық дамуын жеделдетуі мүмкін.

5. Транзакциялар қауіпсіздігі.
Әрбір цифрлық теңгенің бірегей идентификаторы бар, ал операциялар өзгермейтін тізілімде жазылады. Соның арқасында:

• қате немесе жалған операцияларды табу оңайырақ;

• қаражаттың қозғалысын қалпына келтіру мүмкіндігі жоғары;

• Ұлттық банктің киберқауіпсіздік талаптары жүйелі түрде қолданылады;

• алаяқтық пен ұрлық тәуекелі төмендейді.

6. Төлемдердің жеделдеуі және арзандауы.
Цифрлық теңге:

• тәулік бойы, демалыссыз, бірнеше банк арасындағы төлемдерді де лезде өткізуге;

• клиринг, корреспонденттік шоттар сияқты аралық буындарға тәуелділікті азайтуға;

• болашақта басқа елдердің CBDC-платформаларымен тікелей өзара әрекет еткен жағдайда халықаралық төлемдерді де жылдам әрі арзан етуге

мүмкіндік береді.

Тәуекелдер мен қиындықтар

1. Киберқауіптер және жүйенің тұрақтылығы.
Централизованған ұлттық платформа:

• хакерлік шабуылдарға нысана болуы мүмкін;

• техникалық ақау орын алса, төлем процестеріне әсер ету қаупі бар.

Сондықтан резервтік инфрақұрылым, тұрақты мониторинг және жоғары деңгейдегі киберқауіпсіздік – міндетті шарт.

2. Құпиялылық және бақылау.
Цифрлық төлемдер толық бақылауда болуы:

• көлеңкелі экономиканы азайтуға көмектеседі,

• бірақ азаматтар арасында жеке шығындардың құпиялылығына қатысты алаңдаушылық тудыруы мүмкін.

Мемлекетке ашықтық пен жеке деректерді қорғау арасындағы тепе-теңдікті сақтау маңызды: деректерге қол жеткізу заңмен қатаң реттеліп, негізделген жағдайда ғана жүзеге асырылуы керек.

3. Банктердің рөлі.
Егер халықтың бір бөлігі қаражатын цифрлық әмиянда (ЦТ-де) ұстауды жөн көрсе:

• банктердегі ағымдағы және жинақ шоттардағы қалдықтар азаюы мүмкін;

• бұл банктердің арзан қор базасына және несие беру мүмкіндіктеріне әсер етуі мүмкін.

Бұған жол бермеу үшін ЦТ бойынша пайыз төленбейді, ал банктерге ЦТ негізінде жаңа қызметтер ұсыну арқылы бизнес-моделін бейімдеу қажет болады.

4. Техникалық және адами факторлар.
Жаңа жүйені енгізу кезінде:

• IT-инфрақұрылымды жаңарту,

• персоналды оқыту,

• халыққа түсіндіру жұмыстары

талап етіледі. Алғашқы кезеңде техникалық ақаулар, интерфейс күрделілігі немесе сенімсіздік сияқты мәселелер туындауы мүмкін, әсіресе цифрлық қызметтерге үйренбеген азаматтар арасында. Тиімді түсіндіру кампаниясы мен қарапайым интерфейстер бұл тәуекелді азайтады.

Цифрлық теңгенің басқа орталық банктердің цифрлық валюталарымен (CBDC) салыстырмасы

Қазақстан – ұлттық цифрлық валютаны іске асырып жатқан жалғыз ел емес. CBDC (Central Bank Digital Currency) жобалары әлемнің көптеген мемлекеттерінде тестіленуде, және басқа елдердің тәжірибесі цифрлық теңгенің жаһандық контексттегі орнын түсінуге көмектеседі.

Әлемдік CBDC тәжірибесі

Бұл бағытта ең алға шыққан елдердің қатарында Қытай және бірқатар ірі экономикалар бар. Қытай цифрлық юаньды (e-CNY) бірнеше қалада белсенді сынақтан өткізіп жатыр: ол миллиондаған транзакцияларда қолданылып, танымал төлем қосымшалары мен сауда желілеріне біріктірілуде. Мақсаттары – ішкі және халықаралық есеп айырысуларды жеңілдету және операциялардың толық ашықтығы арқылы көлеңкелі экономиканы қысқарту.

Ресей 2023 жылы цифрлық рубльдің пилотын бастады: алдымен шектеулі банк тобы үшін, кейін біртіндеп жаппай пайдаланушыларға таратуды жоспарлады. Цифрлық рубль қолма-қол және қолма-қолсыз ақшаға балама ретінде қарастырылады, негізгі идея – ел ішінде төлемдерді жылдам, ыңғайлы және қолжетімді ету.

Еуропалық Одақ цифрлық еуро тұжырымдамасын әзірлеуде: 2023 жылы ЕЦБ зерттеу фазасын аяқтап, прототипті дайындау кезеңіне өтті. Мақсат – цифрлық төлемдер саласында ЕО-ның стратегиялық тәуелсіздігін қамтамасыз ету және жаһандық трендтерден қалыс қалмау.

АҚШ-та цифрлық доллар идеясы талқылану деңгейінде, нақты модель әлі бекітілген жоқ.

Сонымен қатар Азия, Латын Америкасы, Таяу Шығыс елдерінің ондағаны әртүрлі пилоттар жүргізіп жатыр. Халықаралық валюта қорының (ХВҚ) бағалауы бойынша, 2030 жылға қарай кем дегенде 15 мемлекет өзінің CBDC-сін толық іске қосуы мүмкін.

Қазақстанның орны: цифрлық теңге фонында

«Цифрлық теңге» жобасы пилот ауқымы мен жылдамдығы бойынша алдыңғы қатарда. Ұлттық деректерге сәйкес:

• 3 жылдық тестілеу аясында түрлі сценарийлер бойынша жүздеген миллиард цифрлық теңге шығарылды;

• халықаралық ұйымдар Қазақстанды өңірде CBDC саласындағы ең озық елдердің бірі ретінде атап өтті;

• 2024 жылы жоба бірқатар халықаралық марапаттарға ие болды (Leadership in Digital Currencies Adoption, Pioneering CBDC Initiative және т.б.).

Көптеген елдер әлі де тек зерттеу сатысында тұрғанын ескерсек, цифрлық теңге – әлемдегі алғашқы толыққанды бөлшек (retail) CBDC үлгілерінің бірі.

Сонымен бірге, барлық CBDC жобаларының ортақ белгілері бар, бірақ әр ел өз экономикалық, құқықтық және саяси міндеттеріне сай ерекшеліктер енгізеді. Төменде цифрлық теңге, классикалық криптовалюталар және басқа CBDC жобаларының негізгі параметрлері салыстырылады.

Салыстырмалы кесте

Бұл салыстырудан көрінетіні: цифрлық теңге өзінің табиғаты бойынша басқа елдердің бөлшек CBDC жобаларына жақын, ал классикалық криптовалюталардан түбегейлі ерекшеленеді. CBDC-дің басты идеясы – ұлттық валютаны цифрлық форматта қауіпсіз әрі реттелетін түрде ұсыну, ал криптовалюталар – тәуелсіз, жоғары тәуекелді, нарықтық активтер.

Қазақстан өз жобасында ерекше екпінді:

• мемлекеттік қаржының ашықтығына;

• смарт-келісімшарттар арқылы мақсатты қаржыландыруға;

• әлеуметтік және инфрақұрылымдық бағдарламаларды "цифрлық бақылауға";

берсе, басқа елдер өз басымдықтарына сүйенеді (Қытайда – бақылау мен ауқым, Еуропада – дербестік пен жеке деректерді қорғау балансы, т.б.).

Халықаралық үйлесімділік және трансшекаралық болашақ

CBDC-лердің өзара үйлесімділігі – келесі ірі кезең. Қазірдің өзінде:

• Қазақстан мен БАӘ цифрлық теңге мен цифрлық дирхамды тікелей айырбастау пилотын іске асыруда;

• Қытай e-CNY-ді басқа елдердің цифрлық валюталарымен тестілеу үшін көпжақты жобаларға қатысуда;

• бірқатар бастамалар болашақта орталық банктер арасында тікелей токен алмасу инфрақұрылымын құруды көздейді.

Мақсат – халықаралық төлемдерді дәстүрлі корреспонденттік шоттар мен қымбат делдалсыз, жылдам әрі ашық түрде іске асыру. Қазақстан үшін мұндай интеграция:

• сыртқы сауданы арзандатуға;

• төлемдерді жылдамдатуға;

• теңгенің, соның ішінде цифрлық теңгенің өңірлік рөлін күшейтуге

мүмкіндік береді.

Цифрлық теңгені енгізу перспективасы және болашағы

Ағымдағы мәртебе (2025 ж. соңы). Цифрлық теңге жобасы толыққанды енгізу шегінде тұр:

• 2023–2024 жылдары пилоттық кезеңдер сәтті өтіп, негізгі сценарийлер сынақтан өтті;

• платформа өнеркәсіптік режимде жұмыс істеуге дайын екені көрсетілді;

• ондаған миллиард цифрлық теңге мемлекеттік және пилоттық жобаларда айналымға жіберілді;

• заңнамалық тұрғыда цифрлық теңгенің ұлттық валютаның жеке нысаны ретінде бекітілуі 2026 жылға жоспарланған;

• барлық азаматтар үшін ашық қолжетімділік 2025 жылдың соңы – 2026 жылдың басына бағытталған, банктер мен инфрақұрылым кезең-кезеңімен дайындалуда.

2026+ іс-қимыл жоспары. Ел басшылығы мен реттеушілердің мақсаты:

• 3–5 жыл ішінде барлық негізгі мемлекеттік және квазимемлекеттік төлемдерді цифрлық теңгеге көшіру;

• әлеуметтік төлемдер, субсидиялар, мемлекеттік сатып алуларды ЦТ арқылы жүргізу;

• бюджет ағындарын “соңына дейін” ашық көрсететін бірыңғай цифрлық экожүйе құру.

Бұл бизнес үшін нені білдіреді? Мемлекеттік тапсырыстарға қатысу, субсидия алу, салықтық есеп айырысу барған сайын цифрлық теңге арқылы іске асады. Компанияларға:

• смарт-келісімшарттарға негізделген есеп жүйелерін,

• цифрлық шоттармен жұмыс процестерін,

• электрондық құжат айналымын

бейімдеу қажет болады.

Инфрақұрылым және жаңа сервистер. Ұлттық банк пен Ұлттық төлем корпорациясы:

• платформаның өткізу қабілетін арттыруды;

• смарт-келісімшарт функцияларын кеңейтуді;

• ЦТ-ны басқа мемлекеттік цифрлық сервистермен (әлеуметтік әмиян, цифрлық отбасы картасы, салық жүйелері) интеграциялауды

жоспарлап отыр. Бизнес пен финтех үшін API мен ашық техникалық мүмкіндіктер ұсынылып, цифрлық теңге негізінде:

• escrow-қызметтер,

• автоматты төлемдер,

• сақтандыру,

• жеткізілімге байланған төлем шешімдері

сияқты өнімдер пайда болады.

Халықаралық әріптестік. Трансшекаралық CBDC-жобаларға қатысу:

• долларға және дәстүрлі төлем арналарына тәуелділікті азайтуға,

• серіктес елдермен тікелей ұлттық валютада есеп айырысуға,

• сауда және инвестициялық ағындарды жеделдетуге

ықпал етеді. Қазақстан геосаяси жағынан да, логистикалық жағынан да осындай көпвалюталы цифрлық хабтың белсенді қатысушысы бола алады.

Алдағы шақырулар. Жобаның табысты болуы үшін:

• платформаны миллиондаған бір уақытта пайдаланушыға бейімдеу;

• барлық банктер мен негізгі нарық қатысушыларын техникалық тұрғыда қосу;

• халық арасында цифрлық сауаттылық пен киберқауіпсіздік мәдениетін қалыптастыру;

• дербес және қаржылық деректердің қорғалуына сенім ұялату;