Отбасылық бюджет және қаржылық сауаттылық: сәтті отбасының құпиялары

Қазіргі өмірде қаржыны дұрыс басқару – шаңырақтың әл-ауқатын қамтамасыз ететін маңызды фактор. Жеке тұлғалар мен отбасылар қаржылық сауаттылық арқылы өз мақсаттарына тезірек қол жеткізеді және қаржылық тұрақтылықты сақтайды. Қазақстандық отбасылар үшін де бұл ерекше өзекті: кіріс пен шығынды саралау, жинақтау мен инвестицияны жоспарлау күн тәртібінен түспейді. Мысалы, Алматыдағы бір жас отбасы өз тәжірибесінде: «Қаржылық сауаттылық бізге қажет емес дүниені сатып алмауды үйретеді» деп бөлісті. Сондықтан бірге отбасылық қаржыны талқылап, бірге шешім қабылдау аса маңызды.

Бізге Дэвид Колесниковтың отбасылық бюджетті жүргізудің негізгі ережелері туралы видеосы ұнады. Оны көруге кеңес береміз – бұл көп уақытыңызды алмайды.

Отбасылық бюджетті жоспарлаудың кезеңдері

Отбасылық бюджет алдымен ортақ қаржылық мақсаттарды айқындаудан басталады. Жұбайлар болашақта не үшін жинақтайтынын (тұрғын үй, көлік, білім, демалыс және т.б.) алдын ала талқылау керек. Сарапшылардың айтуынша, «ортақ қаржылық мақсаттар негізсіз күту мен көңіліңізден шықпай қалуды болдырмайды, сондай-ақ жалпы армандарды орындауға көмектеседі». Сондықтан үлкен сатып алу немесе инвестиция туралы шешімді бірге ойластырып, нақты мақсатқа ұмтылыңыздар.

Содан кейін бюджетті келесі қадамдармен құрамыз:

1. Барлық кірістер мен шығыстарды жазып алу. Әр айдың басында отбасы кіріс пен шығынды тіркеп отырса, нақты мүмкіндіктер мен бюджеттің тапшылығын көре алады. Мысалы, жұбайлардың ай сайынғы барлық табысын (жалақы, сыйақы, қосымша табыс) және шығындарын (үй, коммуналдық төлемдер, азық-түлік, көлік және т.б.) жазып алу керек. Бұл бір айда қанша «еркін қаражат» қалғанын немесе жетпейтінін анықтауға көмектеседі.

2. Шығын категорияларын анықтау. Әдетте бюджетті азық-түлік, тұрғын үй (құрылысы немесе пәтер ақысы, коммуналка), көлік, медициналық шығын және т.б. сияқты топтарға бөлеміз. Ай соңында әр категория бойынша қанша жұмсағаныңызды салыстырып, экономия мүмкіндігін қарастырған жөн. Мысалы, егер коммуналдық төлемдер кірістің жартысын алып жатса, оны қалай қысқартуға болатынын талдаңыз. Міндетті төлемдер кірістің 50%-нан аспауы тиіс, қалған қаражатты қажетті емес шығынға немесе жинаққа бөлу керек.

3. Бюджетті бөліп жоспарлау. Көпшілік ұстанатын 50/20/30 ережесі мынадай: табыстың 50%-ын негізгі қажеттіліктерге (пәтер, азық, коммуналка), 20%-ын қаржылық мақсаттарға (қаржы міндеттерін төлеу, жинақ, инвестиция) және 30%-ын қалған шығындарға (ойын-сауық, демалыс, хобби) жұмсау. Бұл әдіс қазіргі қажеттілікті де, болашақ жинақты да теңдей қамтиды. Мысалы, егер ай сайынғы табыс 400 000 ₸ болса, солардың 200 000 ₸ тұрғын үй мен тамаққа, 80 000 ₸ – жинақ пен инвестицияға, 120 000 ₸ – қалған шығындарға (ойын-сауық, көлік және т.б.) бағытталуы мүмкін. Шығындар азайса, жинақ көбейеді.

4. Бюджетті жүйелі түрде жүргізу. Бюджет – бір рет құрылатын жоспар емес, үздіксіз жүргізілетін процесс. Күнделікті шоттарды қолмен дәптерге немесе Excel парағына жазып, ай соңында аудит жүргізу әдетке айналуы тиіс. Қолмен жазу бюджетке мұқият талдауға мүмкіндік береді, ал электрондық кестелер шығындарды автоматты түрде жинауға көмектеседі. Қажет болса, арнайы қосымшалардан (CoinKeeper, Money Manager, т.б.) пайдаланыңыз. Маңыздысы – шығынды уақытында жаза бастағаныңыз.

5. Талдау және түзету. Әр айды қорытындылап, жоспар мен нақты шығысты салыстырыңыз. Қай бағытта артық шығын кеткенін анықтап, келесі айда түзетулер енгізіңіз. Егер жоспардан тыс қы­рымды сатып алу болса, оны бюджеттің келесі кезеңіне қосыңыз. Қаржылардың ағынын бақылаған отбасы мақсаттарына жылдам жетеді. Сарапшылар: «қаржылық жоспарлау – бұл біржолғы тапсырма емес, тұрақты процесс; мақсаттар мен жағдай өзгергенде, жоспарыңызды жаңартып отырыңыз».

Қаржыны бірге басқару

Отбасылық қаржы мәселесіне тек бір адам емес, екеуі бірдей қатысуы тиіс. Төмендегі тәсілдердің бірін қабылдауға болады:

• Ортақ бюджет. Барлық кірістер ортақ кассада жиналады және отбасы жиынтық шығындары сонан алынады. Бұл кезде жұбайлардың жеке табысы маңызды емес: жұмыс істейтін арсенал барлыққа ортақ. Мысалы, күйеу ипотека төлесе, әйелі сол қаражатқа азық сатып алуы мүмкін. Ортақ қаржы бірік­кен мақсаттар мен жоспарда жұмыс істеуді жеңілдетеді.

• Айырмашылығы бар бюджет. Әрқайсысы өзінің кірісін жеке басқарады және келісілген шығындарды төлейді. Мысалы, күйеу – коммуналдық қызметтерді, әйелі – азық-түлік. Бұл әдіс табыстары тұрақты жұптарға ыңғайлы, бірақ әр адамның табысы мен міндеттерін анық білуін талап етеді. Жауапкершілік жалғыз өзінде қалмауы керек.

• Аралас бюджет. Әрқайсысы кірістің белгілі бір пайызын (немесе сомасын) ортақ кассаға аударады, қалғанын өз қалауынша жұмсайды. Ортақ ақшаға коммуналка, ірі қажеттіліктер төленеді, қалған қаржыны әркім еркін жұмсайды. Бұл әдіс ортақ жауапкершілікпен қатар жеке бюджетті сақтайды. Статистика бойынша, көп отбасылардың басым бөлігі (64–76%) ортақ бюджетті қалайды, тек 2–14% таза бөлімді, ал 11–24% аралас түрді қолданады.

Қаржылық сұрақтарды ашық талқыға салыңыз. Отбасылық кеңес отырыстарын өткізіп, үлкен сатып алулар мен мақсаттарды бірге талқылаңыз. Мамандар ескертеді: «қаржы мәселелері ашық талқылануы керек. Үнемі кеңесу арқылы мақсат пен міндеттерді келісіп, түсініспеушіліктерді болдырмауға болады; бұл сенімді арттырады». Мысалы, жаңа техника алмас бұрын немесе автокөлік сатып алмас бұрын бірге отырыңыз: бір айда қай жерден үнемдей алатыныңызды қарастырыңыз. Бір адам жамап отырса, екіншісі есептеп, отбасының ұстанымын қорғаса, кез келген мәміле әділ түрде шешіледі.

Бюджет жүргізуге арналған қосымшалар мен сервистер

Бүгінде цифрлық технологиялар отбасылық қаржыны басқаруды айтарлықтай жеңілдетеді. Қазақстан нарығында шығындарды жазып, бюджетті жоспарлауға көмектесетін көптеген тегін қосымшалар мен сервис бар:

CoinKeeper
Android үшін сілтеме | iOS үшін сілтеме – шығындарды есепке алып, отбасылық бюджетті жоспарлауға арналған танымал қосымша. Тегін нұсқасында шығындарды санаттар бойынша қолмен енгізуге болады, ақылыда – картаға синхрондау және кеңейтілген талдау мүмкіндігі бар. CoinKeeper-дің интерфейсі ыңғайлы, ал "отбасылық бюджет" функциясы бүкіл отбасы үшін ортақ есеп жүргізуге мүмкіндік береді.

Money Manager
Android үшін сілтеме | iOS үшін сілтеме – кірістер мен шығындарды бақылауға арналған қарапайым қосымша. Тегін нұсқасы бірнеше валюта мен категорияны қолдайды, ақылыда – кез келген мерзім үшін есеп, графиктер бар. Money Manager-дің тегін режимінде де инвестицияларды тексеру, бюджетті жоспарлау секілді мүмкіндіктері жеткілікті.

Monefy
Android үшін сілтеме | iOS үшін сілтеме – шығындардың санаттар бойынша диаграммасын бірден көрсететін қосымша. Интерфейсі өте қарапайым, траты мен табысты қосу оңай, ақылы нұсқасында синхронизация мен кеңейтілген функциялар бар. «Қазір және осы жерде қайда ақша кетіп жатыр» деп тез түсінгісі келетіндерге қолайлы.

Kaspi.kz
Android үшін сілтеме | iOS үшін сілтеме – Kaspi Bank-тің суперқосымшасы: дүкен, төлем, аударым және банк құралдары бірге жинақталған. Қазақстанда 11 миллионнан астам адам бұл қосымшаны пайдаланады. «Менің банкім» бөлімінде кредиттік карталар, депозиттер мен кредиттерді ашуға, барлық карта мен салым баланстарын бақылауға болады. Kaspi-де кредит калькуляторлары, жинақ мақсаттарын бақылау, автоматты жинақ аударымдары бар.

Homebank (Halyk Bank)
Android үшін сілтеме | iOS үшін сілтеме – Халық банкінің көпфункциялы қосымшасы. Шоттарды төлеу, кез келген банк картасына аударым, бөліп төлеу және жеке қаржыны басқару – бәрі осы жерде. Балаларға лимиті бар "балалар картасын" ашу, депозит ашу, акциялармен сауда жасау мүмкіндігі де бар.

Басқа қосымшалар:
Дзен-мани (Yolt), Деньги ОК, Monefy – бәрі де бюджеттің негізгі параметрлерін тегін бақылауға мүмкіндік береді. Көбінде «отбасылық бюджет» функциясы бар (CoinKeeper, Monefy Pro т.б.). Көптеген банктерде өз мобильді қосымшалары бар: ForteBank, Банк ЦентрКредит және т.б.

Ресми дүкендердегі сілтемелер бойынша өтіп, қосымшаларды орнатуға болады. Мобильді сервис отбасылық бюджетті барынша ашық етеді: сіз әрдайым картадағы қалдықты көресіз, төлемдерді жылдам жасайсыз және маңызды төлемдерге ескерту орната аласыз.

Отбасылық қаржыға арналған Қазақстан банктері

Қазақстандағы бірнеше ірі банк отбасылық бюджетті басқару үшін ыңғайлы құралдар ұсынады:

Kaspi Bank – Kaspi.kz суперқосымшасы және Kaspi Gold/Kaspi Red кредиттік карталары арқылы отбасы арнайы салымдар жинап (мысалы, «Kaspi Gold»), бонустық бағдарламаны пайдалана алады және карта бойынша шығынды бақылай алады.

Halyk Bank – Homebank қосымшасы арқылы кез келген банк картасына ақша аудару, мыңдаған қызметті комиссиясыз төлеу оңай. Halyk Bank балаларға арналған «балалар картасы», мультивалюталық шоттар, жинақ сервисі (Halyk Easy) ұсынады.

ForteBank – ForteMobile мобильді қосымшасы ыңғайлы интерфейспен ерекшеленеді. Бұл жерде төлем жасау, ақша аудару, салымды басқару және автоматты «Сандықша» (ай сайын белгілі бір соманы жинақ шотына аудару) функциясы бар.

Банк ЦентрКредит – TK Mobile және интернет-банк арқылы ақшаны аудару, тұрғын үй-коммуналдық төлем төлеу, жинақ шоттарын толықтыруға болады.

Басқа банктер: Jusan, Сбербанк Қазақстан, Альфа-Банк, ВТБ және басқа да ірі банктерде өз мобильді қосымшалары мен онлайн сервистері бар. Таңдағанда, ақша аудару және автотөлем қосу мүмкіндігіне мән беріңіз.

Сәтті жұптардың құпиялары мен қателіктерді болдырмау

Көптеген қаржылық жағынан сау отбасылардың әдеттері мынадай:

• Міндеттерді бөлісу. Мысалы, біреуіңіздің негізгі табысыңыздың көбі пәтерге жұмсалса (ипотекаға), екіншісі азық-түлікке, баланың қажеттілігіне үлес қосады. Мамандар: «Негізінде жұбайлар тең кіріс тауып жататын отбасылар сирек. Бірақ айырмашылық қарым-қатынасқа кедергі болмауы керек – не істесеңіз, бірге істеңіз». Егер сенсорлық-жүйелік жауапкершілік болса, ешкім «жұмыс жүктемесінде» емес екенін біліңіз.

• Жалпы мақсаттар. Жалпы арманды көздеу – жұбайларды біріктіретін күш. Мысалы, екі адам 10%-дан табысын үнемдеп, банкте депозит жасау немесе белгілі бір мақсатқа (үй, көлік) жинақтау тапсырса, бюджетті сақтау жеңілдейді. Қазақстандық кейбір жұптар ай сайынғы табыстың 10% депозитке аударып отыру әдетін қалыптастырған, бұл ұзақ мерзімді мақсатқа тезірек жетуге көмектеседі.

• Келіспеушілікті шешу. Ерлі-зайыпты қаржы бойынша әртүрлі «түрлі тұлға» болуы мүмкін: біреуі шығынға жақын, екіншісі үнемшіл. Біреу «шығынға кетіп жатса», екіншісі «үнемдеуді қаласа». «Мұндай жағдайда таласу міндетті емес», – дейді психологтар. Мысалы, күйеуім сәнді затқа ақша жұмсағысы келсе, оған бюджетті басқа салада үнемдеуге ұсыныс жасауға болады. Оң шешім – «үйлесімді күштердің» күшін пайдалану: біреу ақша табумен айналысса, екіншісі сол ақшаға қажет нәрсені алады. «Қаржы мәселесінде келіспеушілік туындаса, оның салдарын ыңғайлы жоспарлаумен шешкен жөн».

• «Қаржылық адалдықты» сақтау. Айырмашылықты жасыру – үлкен қате. Сырттай қажетті тұтынуды немесе несие алуын жасыру «қаржылық адюльтерге» жатады және алауыздық туғызады. Мысалы, теңгерімнен тыс бірнеше кредит карталарын ашып, екеуіне бірге жұмсамай қалсаңыз, бұл сенімге соққы болады. Сондықтан, келісілген шығындарды түгел айту маңызды: «біреудің кредит картасы бойынша қарызы болса, екіншісіне хабарлауды» ұмытпаңыз. Ашық қарым-қатынас – отбасының қаржылық сенімді сақтаудың кепілі.

• Несиеге тәуелділік. Отбасы қаржысын «төте жолмен» шешуге тырысып, жиі кредит алмасын. Жаңа борыштарға бату бюджетті теңгерусіз қалдырады. Сарапшылар жоғары пайызбен (самый дорогой) несиелерді бірінші төлеу керек деген ұсыныс береді. Егер қосымша қаражат қажет болса, алдымен бар қарызды жауып, келесі мақсатқа бару қажет. Мақсатқа сүйене отырып, шығынды қысқартып, жинаққа басымдық берген дұрыс. Кез келген тұрақсыз төлемге (шахалық кредитке, несиеге) абай болыңыз.

Қорыта келгенде, қаржылық сау отбасыларда ақша сұрасу мен жұмсау жүйелі, ашық, әрі жоспарлы болады. Жоғарыда аталған қателіктерге жол бермей, пайдалы кеңестерді ұстана отырып, Қазақстанда кез келген отбасы өз бюджетін тиімді басқара алады. Нәтижесінде, жалпы мақсаттарға қол жеткізіліп, қаржы сауаттылығы арта түседі.