Автоломбард немесе автокөлікті сату: қайсысы тиімді әрі неге?

Кіріспе

Қазақстандағы көптеген көлік иелері қаржы қажеттілігі туындаған кезде: көлікті автоломбардқа тапсыру тиімді ме, әлде оны тікелей сату артық па деген сұраққа тап болады. Әрбір жолдың өзіндік ерекшеліктері бар. Осы мақалада біз автоломбард пен көлікті өз бетімен сатудың артықшылықтары мен кемшіліктерін, заңдық аспектілерін, қаржылық тиімділігін, мерзімдерін, тәуекелдерін және Қазақстан нарығындағы нақты жағдайларды қарастырамыз. Мақала тек жекеменшік жеңіл көліктерге арналған және нақты құрылымы, фактілері, салыстырмалы талдауы бар кестесі мен қорытындысын қамтиды.

Автоломбард: көлікті кепілге қойып, тез ақша алу

Автоломбард дегеніміз не? Автоломбард – көлікті кепілге қойып, қысқа мерзімді несие беретін қаржылық ұйым. Қарапайым тілмен айтқанда, иесі көлігін кепіл ретінде беріп, ақша алады. Несие сомасы көбіне көліктің бағаланған құнының шамамен 60–80%-ын құрайды. Мысалы, көлік 10 млн теңгеге бағаланса, автоломбардтан 6–8 млн теңге аралығында несие алуға болады (нақты сома компанияның саясатына және көліктің жағдайына байланысты).

Қалай жұмыс істейді? Автоломбардқа жүгіну процедурасы жылдам және аз құжат талап етеді – көбінесе жеке куәлік, ЖСН, көлікті тіркеу куәлігі жеткілікті болады. Автоломбард көліктің нарықтағы бағасын, жасын және жағдайын ескере отырып, несие сомасын ұсынады. Қазақстанда «жүргізу құқығымен» автоломбардтар кең таралған, олар несие алған адамның көлікті несие мерзімінде пайдалануына мүмкіндік береді. Мұндай жағдайда көлікті компания атына қайта тіркеу қажет емес – көлік клиенттің меншігінде қалады және қолында сақталады. Алайда көлікке залог келісімшарты рәсімделеді (мемлекеттік органдарда тіркеледі), бұл несие толық өтелмейінше көлікті пайдалануға және сатуға құқықтық шектеу қояды.

Несие шарттары және пайыздар. Тез ақша алу ыңғайлылығы үшін автокөлік иелері пайыз төлейді. Қазақстандағы автоломбардтардағы пайыздық мөлшерлемелер әдетте айына орташа 3% шамасында болады (жылдық шамамен 36%). Кейбір компаниялар үлкен сомаларға айына 1.5–2% ставкасын ұсынады, басқалары айына 3–4% дейін алады, бұл банктердің автокредиттерімен салыстырғанда әлдеқайда қымбат. Мысалы, бір микрокредит ұйымы барлық комиссияларды қосқанда ең жоғарғы жылдық тиімді ставканы 46% деп көрсетеді, бұл шамамен айына 3.17%-ға тең. Несие мерзімі көбінесе 1–2 айдан бастап 1 жылға дейін болады және пайыз төлеу арқылы ұзартылуы мүмкін. Ақша алу жылдам – көбінесе бағалау мен келісімшартты рәсімдеу аяқталған соң бір күн ішінде, кейде бір сағат ішінде беріледі.

Мысал: 2015 жылы шыққан, нарықтағы бағасы шамамен 5 млн теңге көлік иесі автоломбардта шамамен 3–4 млн теңге несие ала алады. Айына шамамен 3% ставкамен ол ай сайын 90–120 мың теңге шамасында пайыз төлейді. Егер ол несие 3 айда қайтарылса, жалпы төленетін қосымша сома шамамен 270–360 мың теңгені құрайды. Егер қайтармаса, автоломбард келісімді ұзартуы немесе соңында көлікті борышты өтеу үшін сатады.

Көлікті сату: ақша алу үшін классикалық әдіс

Сату қалай жүзеге асады? Көлікті тікелей жеке адамға сату – көлік құнын толық алу үшін қолданылады, бірақ сатып алушыны табуға уақыт қажет. Қазақстанда көліктерді көбіне онлайн платформаларда (мысалы, Kolesa.kz, Olx) және автобазарларда сатады. Сату процесі көлікті дайындау (жуу, кішігірім жөндеу), жарнама жасау, көлікті көрсету, бағалау және купля-сату келісімін рәсімдеуден тұрады. Тиімді жағдайда танымал модельдер орташа 7–8 күнде жаңа иесін табады. Жиі сатылмайтын немесе қымбат көліктер бірнеше аптаға, кейде айларға дейін сатыла алады.

Қаржылық жағы. Негізгі артықшылығы – көліктің нарықтағы толық бағасын алу (дайындыққа кеткен аз шығындарды шегергеннен кейін). 2024 жылы Қазақстанда орташа қолданылған жеңіл көліктің бағасы шамамен 9 млн теңге болды (2022 жылы шамамен 12 млн теңгеден 2023 жылы 10.6 млн теңгеге дейін төмендеді). Әрине, нақты сома көліктің маркасына, моделіне, жасына және жағдайына байланысты. Көлікті сатқаннан кейін сатып алушы сізге барлық соманы бірден төлейді және оны қалауыңызша пайдалана аласыз – несие сияқты кейін қайтару міндеттемесі болмайды.

Заңдық рәсімдеу. Келісім купля-сату шарты арқылы рәсімделеді. Қазақстанда жаңа иесін тіркеу процесі жақсы ұйымдастырылған: келісімшартқа қол қойылған соң, сатып алушы көлікті өз атына тіркейді, ал бұрынғы иесі оны есептен шығарады. Транспорт салығын төлеуді сатудан бұрын аяқтау маңызды – төленбеген салық салуды тіркеуді болдырмайды. Сату аяқталған соң барлық құқықтар мен міндеттер сатып алушыға өтеді, сатушыға ешқандай залогтық міндеттемелер қалмайды.

Сату кезінде салықтар. Жеке мүлікті сату кәсіпкерлік қызмет деп саналмайды, бірақ пайда болған жағдайда жеке табыс салығы салынады. Қазақстанда ережеге сәйкес, егер меншік иесі көлікті бір жылдан аз уақыт ұстап, оны сатып алу бағасынан қымбатырақ сатса, пайдасының 10% салық төлеуі керек. Егер көлік бір жылдан көп уақыт иелікте болса, сату кезіндегі пайда салыққа тартылмайды және декларацияда көрсетуді талап етпейді. Осылайша, көп жағдайда көлікті ұзақ ұстағандар немесе сатып алу бағасынан төмен бағаға сатқандар салық төлемейді.

Мысал: Егер сіз көлікті 5 млн теңгеге сатып алып, жарты жылда 6 млн теңгеге сатсаңыз, 1 млн теңге пайдаға 10% салық төлеу керек (100 мың теңге). Егер көлік бір жылдан артық иелікте болса немесе баға төмен болса, салық төлеу міндетті емес.

Заңдық аспектілер: кепіл мен меншік құқығы

Автоломбард – кепіл және несие шарты. Автоломбардқа көлікті тапсырған кезде иесі залог келісімшартына қол қояды, оның негізінде көлік оның меншігінде қалады, бірақ залогқа қойылады. Автоломбард залогты мемлекеттік реестрде тіркейді, бұл көлікті рұқсатсыз сатуға жол бермейді. Келісім мерзімінде заемшы көлікті сатуға немесе сыйға тартуға құқығы жоқ. Егер автоломбард көлікті өзінде ұстаса (жүргізу құқығынсыз), ол компанияның гаражында сақталады. Егер заемшықе жүргізу құқығы берілсе, ол көлікті пайдалануды жалғастырады, бірақ оны сақтап ұстау керек. Несие уақытында толық төленсе, залог алынып, иесі көлікті еркін басқара алады. Егер заемшы міндеттемелерді орындамаса, автоломбард залогтық мүлікті сот арқылы сата алады. Заң бойынша залогтық көлік әдетте аукционда сатылып, бағаланған құны бойынша сатылады. Льготалық мерзімдер бар, яғни төлем кешіктірілгенде 1–2 ай ішінде қарызды өтеу немесе шартты ұзарту мүмкіндігі беріледі.

Көлікті сату – меншік құқығының өтуі. Көлікті тікелей сатқанда меншік құқығы сатып алушыға толық өтеді. Бұрынғы иесі көліктің барлық құқықтары мен міндеттемелерінен құтылады. Көлік жаңа иесінің атына тіркеледі. Заң тұрғысынан сату – меншік құқықтарын толық беру, ол қайтаруға болмайды, сондықтан сатып алушы мен сатушы арасында келісім және төлемнің сенімділігі маңызды.

Келісімшарт және қауіпсіздік. Көлікті сату үшін міндетті түрде ресми купля-сату келісімшарты рәсімделуі тиіс. Ақшаны банк арқылы немесе нотариус қатысқан жағдайда қабылдау қауіпсіздік деңгейін арттырады. Автоломбардта заем және залог шарттарын мұқият оқу қажет, өйткені кейде жасырын комиссиялар мен қатаң айыппұлдар болуы мүмкін. Қандай құқықтарды беріп отырғаныңызды түсініп алу керек, мысалы, алдын-ала дайындалған көлікті сату келісімшартына қол қою арқылы залогтық мәмілені тездету қаупі бар.

Қаржылық шарттар мен тиімділік: салыстыру

Қолға түсетін ақша сомасы. Автомобильді тікелей сатқанда иесі әдетте көліктің толық нарықтық құнын алады. Автоломбардта көлік құнының 60–80%-ы мөлшерінде ғана несие беріледі, бұл залогтық тәуекел мен ұйымның пайдасын қамтиды. Қаржылық тұрғыдан көлікті сату көп ақша алудың тиімді жолы, егер мақсат – барынша көп қаражат алу.

Пайыздар мен қосымша төлемдер. Сату кезінде ешқандай пайыз немесе қосымша төлем жоқ, ал автоломбард жоғары пайыздық мөлшерлеме талап етеді. Айына шамамен 3% – бұл көлікті сақтап қалу құны. Қарызды тез қайтарсаңыз, төлем аз болады, бірақ ұзақ пайдаланғанда қымбатқа түседі. Уақытылы төленбесе, айыппұлдар мен көлікті сақтау шығындары қосылуы мүмкін.

Жасырын төлемдер. Кейбір автоломбардтар төмен ставка айтып, бірақ қосымша комиссиялар, бағалау ақысы, сақтау төлемдерін қосады. Сенімді компаниялар бұл төлемдерді ашық көрсетеді және айқын пайыздық мөлшерлеме ұсынады. Көлікті сатқанда, әдетте, жасырын төлемдер жоқ, тек жарнама немесе делдал қызметі үшін ақы төленуі мүмкін.

Салықтар және шығындар. Сатудан алынған пайдаға 10% жеке табыс салығы салынуы мүмкін, бірақ оны көлікті ұзақ уақыт ұстағандар немесе пайдасыз сатқандар төлемейді. Сату алдында көлікті дайындауға кеткен шығындар – химиялық тазалау, жөндеу, жарнама – автоломбардтағы пайыздармен салыстырғанда аз.

Шұғыл сату жағдайлары. Кейбір автосалондар көлікті төмен бағаға сатып алады (автовыкуп), ол да автоломбардқа ұқсас қаржы алудың жылдам әдісі, бірақ табысыңыз аз болады.

Уақыт және қолайлылық

Қаражат алу уақыты. Автоломбард тез ақша береді – көбінесе бірнеше сағатта, ең кеші бір күнде. Бұл шұғыл шығындарды жабу үшін ыңғайлы. Көлікті сату ұзақ уақытты алады – бірнеше күннен аптаға, кейде айларға дейін.

Процестің жеңілдігі. Автоломбардта құжаттар аз және рәсімдеу жылдам, ал көлікті сатуда жарнама, клиенттермен келісу, көрсету, ресми тіркеу қажет. Бұл кейбір адамдарға қиындық тудыруы мүмкін.

Көлікті сақтау. Автоломбард арқылы көлікті жоғалтпай, уақытша қаражат алуға болады. Ал сатқан кезде көлік сіздің меншігіңізден шығады.

Мысал жағдай: Шұғыл ақша қажет, бірақ болашақта көлікті қайтарып алу жоспары бар адам автоломбардты таңдайды. Көлікті сатқанда жылдам ақша алады, бірақ көлікті жоғалтады.

Тәуекелдер мен қиындықтар

Автоломбардтағы тәуекелдер. Несиені қайтармасаңыз, көлік сот арқылы сатылады. Жиі бағасы келісімшарттағы төмен бағада болады. Артық төлемдерді жабу қиынға соғуы мүмкін.

Көлікті сатудағы тәуекелдер. Алаяқтыққа ұрыну, толық төлем алмау, сатудың ұзақтығы – басты қиындықтар. Бірақ оларды сақтықпен шешуге болады.

Жасырын төлемдер. Автоломбардта кейде комиссиялар мен айыппұлдар жасырын болады. Көлік сату кезінде бұл аз кездеседі.

Заңдық мәселелер. Көлікті сатқанда дер кезінде есептен шығару қажет, әйтпесе заңдық проблемалар туындауы мүмкін. Автоломбардта залогтық шарттар күрделірек, бірақ егер дұрыс жасалса, екі тарап та қорғалады.

Қазақстандағы нарық жағдайы

Қазақстандағы екінші нарықта көліктер көп және бәсекелестік жоғары. 2024 жылы орташа қолданылған көлік бағасы шамамен 9 млн теңге. Автоломбардтардың ставкасы 3% айына шамасында, несиелер 70–80% бағамен беріледі. Көліктің сатылу уақыты орташа 1-2 аптадан басталады. Кейбір компаниялар автовыкуп қызметін ұсынады, бірақ бағасы нарықтан төмен.

Салыстырмалы кесте: автоломбард vs көлікті сату

Қорытынды

Қазақстан жағдайында максималды қаржы алу мақсатында көлікті тікелей сату тиімдірек. Бұл толық нарықтық құнды алып, пайызсыз ақша алуға мүмкіндік береді. Егер уақыт бар және көлік сатуға дайын болсаңыз, бұл жолды таңдаңыз.

Ал егер ақшаға шұғыл түрде мұқтаж болсаңыз және көлікті жоғалтқыңыз келмесе, автоломбард жақсы нұсқа болып табылады. Бірақ оның қымбат пайыздары мен тәуекелдерін ескеру керек. Несие шарттарын мұқият оқып, өз қаржылық жағдайыңызды дұрыс бағалаңыз.

Сондықтан таңдау сіздің мақсаттарыңызға және жағдайыңызға байланысты: ең үлкен пайда – сату, жылдам ақша мен көлікті сақтау – автоломбард.

Егер сізге жылдық төмен пайызбен (8%-дан бастап) шұғыл ақша қажет болса, Bereke Bank-тің ұсынысын қолданып көріңіз.