2025 жылы Қазақстанда микрокредитті төлемеу: салдары және қарыз алушының құқықтары

Егер несие алушы микрокредитті төлеуді тоқтатса, жағымсыз салдарлар туындайды, бірақ Қазақстан заңнамасы борышты сотқа дейін реттеудің мүмкіндіктерін қарастырады. Төменде 2024–2025 жылдары микрокаржылық ұйымның (МҚҰ), коллекторлардың және соттың негізгі шаралары, сондай-ақ қарыз алушының құқықтары мен қорғану тәсілдері сипатталған.

Төлем мерзімін өткізіп алғанда МҚҰ қандай шаралар қолданады

Айыппұл мен өсімпұл есептеу. Төлем мерзімі өтіп кеткен бірінші күннен бастап МҚҰ уақытында төлем жасалмағаны үшін айыппұл мен өсімпұл есептеуге құқылы. Өсімпұлдың мөлшері заңмен шектелген: күніне кешіктірілген сомаға 0,5%-дан аспау керек, ал өсімпұл есептеу ең көп дегенде 90 күнге рұқсат етіледі. Сондай-ақ, жалпы есептелген айыппұл мен өсімпұл бастапқы қарыз сомасынан аспауы тиіс. Бұл қарыз айыппұл есебінен шексіз ұлғаймайтынын білдіреді.

Қарыз алушыны хабардар ету. Біртұтас қарызды реттеу тәртібіне сәйкес, кредитор төлем мерзімі өткен сәттен бастап 10 күн ішінде қарыз алушыға төлемді кешіктіру туралы хабарлауға міндетті. Хабарламада кешіктірілген қарыздың көлемі, төлемді өтеу талабы және төлем жасалмаған жағдайда туындайтын салдарлар көрсетіледі. Сондай-ақ, МҚҰ қарыз алушыны борышты қайта құрылымдау туралы өтініш беру құқығы туралы хабардар етеді.

Банктік шоттардан қаражат алу. Микрокредит шарттарының көбінде, төлем мерзімі өткен жағдайда, қарыз алушы өзінің банктік шоттарынан қарызды өтеуге келісім береді деген талап бар. Сондықтан, көбіне 5–6 күн өткен соң кредитор қарыз алушының кез келген шотынан (жәрдемақы, алимент секілді арнайы шоттардан басқа) қаражат алуға тырысуы мүмкін. Егер қарыз алушының шотында ақша болса, ол қаражат автоматты түрде берешекті өтеуге жұмсалады.

Байланыс және төлемді талап ету. Сонымен қатар, МҚҰ немесе оның өндіріп алу бөлімі борышкермен байланыс орнатады. Қарызды төлеуді талап ететін қоңыраулар, әдетте, алғашқы аптада басталады. SMS, мессенджердегі хабарламалар немесе электрондық хаттар жіберіледі. Егер борышкер байланысқа шықпаса, МҚҰ қызметкерлері немесе коллекторлық агенттіктің өкілдері таныстары мен туыстарымен байланысуы мүмкін, бірақ тек борышкердің байланыс мәліметтерін немесе орналасқан жерін нақтылау үшін және шартта тиісті тармақ болғанда ғана. Үшінші тұлғаларға тікелей қысым көрсету заңсыз – заң бойынша олар коллекторлармен сөйлесуден бас тартуға құқылы.

Коллекторларды тарту

Коллектор арқылы сотқа дейін өндіріп алу. Егер қарыз ұзақ уақыт төленбесе, МҚҰ коллекторлық агенттікті тарта алады. Әдетте, коллекторларға берешекті толық тапсыру төлем мерзімі өткеннен кейін 90 күн өткен соң жүзеге асады. Бұл уақытта кредитор берешекті коллекторларға сата алады (құқықты талап ету келісімшарты бойынша) немесе агенттік шарт негізінде сотқа дейін өндіріп алуға береді. Коллекторларды тарту мүмкіндігі микрокредит шартына әдетте енгізіледі.

Коллекторлардың әрекеті. Қазақстанда коллекторлық агенттіктер «Коллекторлық қызмет туралы» заң аясында жұмыс істейді. Олар құқық қорғау органы болып табылмайды және күшпен өндіріп алу шараларын қолдана алмайды – олардың міндеті борышкерге берешек туралы хабарлау, келіссөз жүргізу және сотқа дейін келісімге келу болып табылады. Заңға сәйкес, коллекторлар борышкердің мүлкін өз бетімен тартып ала алмайды, шоттарын бұғаттай алмайды, борышкерді қандай да бір тізімге енгізе алмайды немесе елден шығуға тыйым сала алмайды – бұл шаралар тек сот пен сот орындаушы арқылы жүзеге асады.

Борышкермен байланыс. Заң коллектордың борышкермен байланысу тәсілдері мен жиілігін қатаң реттейді. Коллектор бастамасымен телефон арқылы сөйлесу аптасына 3 реттен, тек жұмыс күндері сағат 8:00-ден 21:00-ге дейін болуы тиіс. Жеке кездесу (борышкердің тұрғылықты жерінде немесе агенттік кеңсесінде) де сол тәртіппен аптасына үш реттен аспауы керек. Нөмірді бүркемелеумен қоңырау шалуға тыйым салынған – агенттік тіркелген нөмірлерді қолдануы керек. Борышкермен байланысу мүмкін болмаған жағдайда, коллектор оның туыстарына бір рет хабарласа алады, бірақ туыстар міндетті түрде жауап беруге тиіс емес. Борышкер мекенжайы, телефоны немесе жеке басын куәландыратын құжаттар өзгерген жағдайда, бұл туралы коллекторға хабарлауға міндетті. Борышкер коллектормен әңгімелер мен кездесулерді аудио немесе видеоға жазуға құқылы.

Коллекторлар қашан қосылады. Алғашқы бірнеше аптада МҚҰ борышкермен өзі жұмыс істейді. Егер 30 күн ішінде қарыз алушы жағдайды реттеуге шара қолданбаса, кредитор борышты коллекторға сотқа дейін өндіріп алуға тапсыра алады. Коллекторға толық сату (құқықты тапсыру) көбінесе 90 күннен кейін жүзеге асады. 2024 жылдың басында Қазақстанда коллекторларға жеке тұлғалардың шамамен 890 мың проблемалық займы берілген болатын. 2024 жылдың 1 қазанынан бастап заңға өзгерістер енгізілді: енді коллекторлар қарызды талап етумен қатар, борышкерге қарызды өтеу шарттарын өзгертуге өтініш беру құқығы барын хабарлауы тиіс. Агенттік борышкердің ұсынысын қарастырып, 15 күн ішінде келісім, дәлелді бас тарту немесе баламалы төлем кестесін ұсынуы тиіс. Егер келісімге қол жеткізілмесе, борышкер қаржы омбудсменіне жүгіне алады, бұл кезеңде коллектор әлеуметтік осал топтың кепілге қойылған баспанасына өндіріп алу жүргізе алмайды. Яғни, 2025 жылға қарай мемлекет коллекторлардың жұмысын күшейтіп, борышты ерікті түрде реттеуге ынталандырады.

Кредиттік тарихқа әсері

Кредиттік тарихтың бұзылуы. Микрокредит бойынша қысқа мерзімді кешіктіру де қарыз алушының кредиттік тарихына теріс әсер етеді. МҚҰ қарыз туралы мәліметті кредиттік бюроға жолдайды, ал бұл ақпарат тарихыңызға кері әсер етеді. 90 күннен асқан кешіктіруде қарыз дефолтты статус алады, бұл рейтингке одан сайын теріс ықпал етеді. Кейін жаңа несие алуға банк пен МҚҰ осы тарихты көріп, көбіне несие беруден бас тартады немесе тиімсіз шарт ұсынады. Жақсы кредиттік тарихы жоқ клиенттерге ірі сома беру іс жүзінде мүмкін емес – тек аз көлемде несие немесе толықтай бас тарту болуы мүмкін.

Жағымсыз мәліметтердің сақталу мерзімі. Қарыз толық өтелген соң да, кешіктіру туралы белгі кредиттік бюро базасында кемінде 5 жыл сақталады. Яғни, микрокредитті төлемеу болашақта бірнеше жыл бойы банк өнімдеріне жолды жабады. Кейде кредиттік тарихты қалпына келтіруге тырысуға болады (мысалы, қарыз өтеліп, жаңа кешіктіру болмаса), бірақ бұл ұзақ процесс.

Жаңа кредит алуға тыйым. 2024 жылдың маусымынан бастап, Қазақстанда 90 күннен асқан белсенді кешіктіруі бар қарыз алушыларға жаңа несие беруге тікелей тыйым салынды. Бұған дейін кейбір азаматтар бір қарызды жаңа қарызбен жабуға тырысатын, бұл жағдайды ушықтырды. Енді үлкен кешіктіру кезінде қарыз толық өтелмейінше, жаңа микрокредит алуға мүмкіндік жоқ.

Сот арқылы қарызды өндіру

МҚҰ қашан сотқа жүгінеді. Егер сотқа дейін реттеу нәтижесіз болса және кешіктіру ұзаққа созылса, кредитор борышты сот арқылы өндіріп алуға құқылы. Іс жүзінде, банктер мен МҚҰ әдетте 90 күн күтіп, содан кейін талап арыз береді. Бұл соттар борышты реттеу тәртібінің орындалғанын: борышкер хабарландырылды ма, кредитор қайта құрылымдауды ұсынды ма, тексеру қажеттігіне байланысты. Егер МҚҰ досудебный процедураларды орындамаса, сот талап арызды қайтарып тастауы мүмкін. Кейде 30–40 күннен соң да арыз берілуі мүмкін – мысалы, борышкер мүлде байланысқа шықпайды. Қалай болғанда да, борышкерге сотқа шақыру қағазы келеді, іс екі тараптың қатысуымен қаралады.

Сот шешімі. Сотқа ұсынылған құжаттар: кредит шарты, төлем кестесі, пайыздар мен айыппұлдар есебі қаралады. Қарыз расталса, сот барлық берешекті, пайыздар мен айыппұлдарды (шектеу аясында), сондай-ақ сот шығындарын өндіріп алу туралы шешім шығарады. Сот шешімі заңды күшіне енген соң, кредитор қарызды мәжбүрлі түрде өндіріп алу үшін атқару парағын алады.

Нотариустың атқарушылық жазбасы. Кейбір жағдайларда, МҚҰ сотқа жүгінбей, нотариуске бара алады. Егер қарыз айқын және құжатпен расталса, нотариус атқарушылық жазба жасай алады, ол да атқарушылық құжат мәртебесіне ие болады. Бұл кредитор үшін жылдам шешім (сотсыз қаралады), бірақ борышкердің мүддесіне теріс әсер етуі мүмкін, өйткені шешім оның қатысуынсыз қабылданады. Егер сіз өсімпұл немесе пайыз дұрыс есептелмеген деп есептесеңіз, атқарушылық жазбаға тез арада сотқа шағымдану қажет, әйтпесе мәжбүрлеп өндіріп алу басталады.

Сот шешімі немесе нотариустың жазбасынан кейін кредитор құжаттарды сот орындаушыларына тапсырады, әрі қарай борышты өндіріп алумен жеке сот орындаушысы (ЖСО) айналысады.

Атқарушылық іс жүргізу: мүлікке тыйым салу және елден шығуға шектеу

Сот орындаушысының өкілеттігі. ЖСО – сот шешімі негізінде борышкерге қатысты мәжбүрлеп өндіріп алу шараларын қолдана алатын тұлға. Атқарушылық іс жүргізу аясында сот орындаушысы келесі шараларды қолданады:

• Банктік шоттар мен кіріске тыйым салу. ЖСО банктердегі борышкердің шоттарын анықтап, оларға тыйым салады. Қаражат қарызды өтеуге аударылады. Сонымен қатар, ай сайынғы кірістен (жалақы, басқа ресми кіріс) 50%-ға дейін автоматты түрде ұсталып, кредиторға жіберілуі мүмкін. Заң бойынша, борышкерде күнкөріс минимумы қалуы тиіс: егер ұсталатын сома екі ең төменгі күнкөріс деңгейінен аз болып қалса, мұндай әрекеттерге шағымдануға болады.

• Мүлікке тыйым салу және тәркілеу. Борышкердің меншігіндегі жылжымалы және жылжымайтын мүлікке (автокөлік, баспана – егер ол жалғыз тұрғын үй емес, ипотекаға қойылмаған болса, бағалы заттар) тыйым салынады. Тыйым мүлікті иеленуге шектеу қояды, әрі қарай мүлікті сату арқылы қарыз өтеледі. Кейбір мүлік түрлері заң бойынша тартып алынуға жатпайды (жалғыз баспана, тұрмыстық заттар, өмір сүруге қажетті жеке заттар және т.б.), бірақ бұл критерийге сай келмейтін активтер (екінші автокөлік, техника, депозит және т.б.) қарызға жұмсалуы мүмкін.

• Елден шығуға шектеу. Егер қарыз сомасы ірі болса, ЖСО борышкердің Қазақстан Республикасынан шығуына уақытша тыйым сала алады. Заң бойынша, бұл шара 20 айлық есептік көрсеткіштен (АЕК) асатын қарызға қолданылады (2024 жылы 1 АЕК – 3450 теңге, яғни шамамен 69 мың теңге, яғни кез келген елеулі кешіктіру осындай шектеуге әкеп соғуы мүмкін). Елден шығуға тыйым толық өтелгенге дейін сақталады және шетелге бару жоспарына елеулі әсер етуі мүмкін.

• Басқа да шектеулер. Ірі қарыз болғанда (250 АЕК-тен көп), сот орындаушы кейбір құжаттардың және құқықтардың күшін уақытша тоқтата алады. Мысалы, жүргізуші куәлігін тоқтату, жылжымайтын мүлікті тіркеуге тыйым салу, ЖК ашу және басқа арнайы құқықтарды шектеу. Бұл шаралар, әдетте, айтарлықтай қарыз болған жағдайда қолданылады.

Бұл шаралар қарыз (сот шешімі бойынша) толық өтелгенге дейін сақталады. Оларды тек қарызды бөліп төлеу туралы келісімге келу, толық өтеу немесе банкроттық рәсімі арқылы болдырмауға болады. Айта кетейік, коллекторлар сотқа дейінгі кезеңде жоғарыдағы шараларды қолдана алмайды – оларды тек сот орындаушысы жүзеге асырады.

Қарыз алушыны қорғау тәсілдері (қайта құрылымдау және шағым)

Қарызды қайта құрылымдау. Қазақстан заңнамасы МҚҰ-дан төлемге қабілеті төмен қарыз алушыларға түсіністікпен қарауды талап етеді. 2021 жылғы 1 қазаннан бастап азаматтардың кешіктірілген берешегін сотқа дейін реттеудің бірыңғай тәртібі жұмыс істейді. Егер микрокредитті өтеуге мүмкіндігіңіз жоқ болса, кредитордан қашпаңыз. Кешіктірген күннен бастап 30 күн ішінде МҚҰ-ға қарызды қайта құрылымдауға жазбаша өтініш беруге құқығыңыз бар. Өтініште төлемге қабілетсіздік себептерін (жұмыссыз қалу, табыстың азаюы, ауру және т.б.) және мәселені шешу жолын көрсету керек. Өтінішке қаржылық қиындықтарды растайтын құжаттарды (табысыңыз туралы анықтама, медициналық қорытынды және т.б.) қоса тіркеу маңызды. МҚҰ сіздің өтінішіңізді 15 күннен кешіктірмей қарауға тиіс.

Микрокредитті қайта құрылымдаудың мүмкін нұсқалары: төлемдерді кейінге қалдыру, қарыз мерзімін ұзарту (ай сайынғы төлемді азайту үшін), пайыздық мөлшерлемені төмендету, айыппұл мен өсімпұлды ішінара кешіру және басқа жеңілдіктер. Мысалы, кредитор ай сайынғы төлемі аз жаңа төлем кестесін құра алады немесе негізгі қарызды белгілі бір уақытқа кейінге шегере алады. 2024 жылдан бастап МҚҰ қайта құрылымдауға өтінішті қарау үшін комиссия, бастапқы төлем секілді қосымша ақы талап етуге құқығы жоқ – қарау тегін болуы тиіс.

АРРФР (Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі) мәліметінше, өтініштердің шамамен 70%-ы қанағаттандырылады. Яғни, төлемде қиындық туған жағдайда МҚҰ-мен мүмкіндігінше ерте келіссөз бастаған дұрыс. Бұл екі тарапқа да тиімді: сіз төлемге ыңғайлы кесте аласыз, кредитор ақшасын қайтару ықтималдығын арттырады.

Уәкілетті органдарға шағым. Егер МҚҰ шарт талаптарын өзгертуден бас тартса немесе өтінішті елемесе, қарыз алушы қорғалмаған емес. Банктер бойынша – банктік омбудсменге, МҚҰ бойынша – микрокаржылық омбудсменге жүгіне аласыз. Омбудсмен – сіздің ісіңізді бейтарап қарайтын тұлға. Егер омбудсмен шешімі қанағаттандырмаса (немесе МҚҰ шешім